دوره قاجار و جامعه ای مردسالار، شناختن روابط اجتماعی و فرهنگی زنان در روزگار ناصری - عکس پارسی

همسر عمادالملک اگرچه از خطرات راه آگاه است، نه تنها به این مسافرت می رود بلکه به عنوان سرپرست کاروان چند زن دیگر از جمله مادر، حاجیه آقا، بی بی فاطمه، دولت و فیروزه را نیز به همراه خود می برد. این زن علاوه بر این که یک شاهزاده قاجاری و آشنا به شرایط خطرناک راه-ها، دزدی و راهزنی وغیره است، به گفته خودش سه سال نامزد ناصرالدین شاه بوده و هجده سال در دستگاه حکومت عمادالملک بوده است. همه این موارد برای آگاهی از شرایط سخت مسافرت کافی بود. عمادالملک نیز همین مسائل را به او می گوید. در چنین اوضاعی او سفر خود را از حاشیه کویر آغاز و با گذر از منطقه ها کوهستانی غرب ایران به عتبات عالیات می رود و از آنجا نیز با کشتی راهی مکه می گردد. بررسی کلی جهت، نشان از سختی چنین مسافرتی برای یک خانم است. او نه تنها به این مسافرت می رود بلکه گزارشی دقیق از وقایع روزانه مسافرت خود می انگارد که در ایران آن دوره در میان زنان رایج نبود.

متنی که این شاهدخت قاجاری به دست می دهد، بسیار خواندنی و شیرین است. او بسیاری از احادیث و روایات دینی را می داند. از ضرب المثل ها و اشعار به درستی و با دقت استفاده می کند. آنچه از متن می توان فهمید در طول این مسافرت روزانه به نگارش سفرنامه خود می پرداخت و متنی که ارائه می دهد مربوط به روزهای گذشته نیست. همه این موارد نشان می دهد با یک شاهزاده خانم با فضل و کمالات روبرو هستیم اما این نکته نیز حائز اهمیت است که کاملا از جامعه عصر خود فاصله نگرفته است. او اگرچه

همسر عمادالملک اگرچه از خطرات راه آگاه است، نه تنها به این مسافرت می رود بلکه به عنوان سرپرست کاروان چند زن دیگر از جمله مادر، حاجیه آقا، بی بی فاطمه، دولت و فیروزه را نیز به همراه خود می برد. این زن علاوه بر این که یک شاهزاده قاجاری و آشنا به شرایط خطرناک راه-ها، دزدی و راهزنی وغیره است، به گفته خودش سه سال نامزد ناصرالدین شاه بوده و هجده سال در دستگاه حکومت عمادالملک بوده است

به معرفی پدر و مادر خود می پردازد و سعی می کند آن ها را تا فتحعلی شاه و نادرشاه معرفی کند اما بنا بر رسم جامعه عصر قاجاری نامی از خود ذکر نمی کند.

این به نوع تربیت دوره قاجار برمی گردد که حتی زنانشان را به نام بچه هایشان یا با اصوات صدا می زنند. این مساله در همسر عمادالملک نیز به خوبی دیده می گردد. او حتی از آوردن نام اصلی مادر خود امتناع می کند و او را با نام شاه باجی می آورد و در معرفی او می گوید که صبیه محمدکاظم میرزاست. در مورد دیگران نیز همین امر صادق است. وقتی حاجیه آقا را معرفی می کند، هیچ گاه نام او را ذکر نمی کند و تنها به این اشاره می کند که صبیه امیر محمدولی خان و زن محمدحسین خان است. شاید اگر می توانست از بی بی فاطمه، دولت و فیروزه که خدمه و نوکرهایش بودند، نام نمی برد.

بررسی متن سفرنامه نشان می دهد که مخاطب با روایت های صحیحی سروکار دارد. آنجا که زنی در میان کشتی مشغول بزک کردن شده، به حاجی ها طعنه می زند که آن ها را به معصیت انداخته است اما از خودش نیز غافل نمی گردد و می گوید من هم مشغول تماشا شده ام و می خندم. سپس از خداوند به دلیل غیبت کردن، طلب بخشش می کند. او حتی از ذکر وسوسه های شیطانی نیز غافل نمی گردد و حالت شک و تردیدش نسبت به دینی که به گفته خودش از پدر و مادر به او رسیده را ذکر می کند و بیان می کند که بعد از مریضی طولانی و مرگ برادر، خیالاتی بر او چیره شد از جمله آن خیالات این سوال بود آیا دین شیعه که از پدر و مادر به او رسیده است، صحیح است یا اینکه کورکورانه و بدون تحقیق بدان پیوسته است؟

حتی سفر مکه را با این حالت آغاز می کند و به گفته خودش اسباب خیالش، امر بر وی مشکل کرده بود. این مسائل درواقع در اواخر سفر بیان می گردد. حکایتی که بعد در ادامه ارائه می دهد، نشان از حالت روحی او در تمام طول سفر بود. او در این حکایت، خواب های خود را تعریف می کند و می گوید در زیارت های قبلی حتی در خانه خدا نیز این خیالات بر من مسلط بود که نهایتاً در نجف اشرف به آرامش و یقین می رسد.

دختر مبارک میرزا از سویی به فتحعلی شاه قاجار می رسد و از سویی دیگر از نوادگان نادر شاه افشار. شاید اینکه او از نوادگان نادرشاه بود و درواقع نسب به افشاریه هم می رساند در ازدواجش با عمادالملک بی تاثیر نبود؛ چراکه خراسان تختگاه افشاری بود و در آن دوره بسیاری از نوادگان دیگر نادرشاه در خراسان ساکن بودند. اطلاعات دقیقی از این شاهزاده خانم قاجاری در دست است؛ اما با توجه به آنچه پیشتر گفته شد، نام او تعیین نیست. او در سن پانزده سالگی نامزد ناصرالدین شاه بود و این نامزدی نزدیک به سه سال طول کشید و در سن هجده سالگی به عقد زوجیت عمادالملک می رسد. هجده سال در دستگاه عمادالملک بود که سفر خود را در سال 1303ق آغاز می کند و درواقع متولد سال 1267ق است. او در سال 1317ق زنده بوده؛ چرا که نسخه حاضر از سفرنامه را یک بار دیگر در این سال بازنویسی می کند و به گفته خودش از سال 1304ق که از نجف اشرف به سمت ایران حرکت می کند تا این زمان که دوباره این مرحله

همسر عمادالملک در انارک به توصیف دخترهای خوشکل می پردازد و حسرت می خورد که جای خان خالی است. به گفته خودش برای برادرش پنج زن عقدی و صیغه ای گرفته اند که شاید از او نسلی به یادگار بماند. از طرفی او هیچگاه از خواهر یا خواهران احتمالیش صحبتی به میان نمی آورد؛ اما به کرات از دو برادرش صحبت می کند. همه این ها نشان می دهد که در دوره قاجار با جامعه ای مردسالار روبرو هستیم و زنان در این جامعه از اهمیت و منزلتی برخوردار نیستند

را می نویسم هرگز بی پول نشدم که قریب سیزده سال گذشته است.

آنچه از منابع و نیز این سفرنامه می توان فهمید این است که چند همسری، همسر دوم یا سوم کسی شدن، زن صیغه ای بودن و بسیاری دیگر از مسائل به صورت امری عادی تلقی می شده است. مبارک میرزا در غیاب همسرش، زن دیگری اختیار می کند. هنگامی که شاهزاده خانم به همراه مادرش به قم وارد می شوند، هیچ نشانه ای از نارضایتی مادرش وجود ندارد. او خودش بچه-دار نمی شد؛ اما می دانیم عمادالملک از زن یا زنان دیگرش چندین بچه دارد. همسر عمادالملک در انارک به توصیف دخترهای خوشکل می پردازد و حسرت می خورد که جای خان خالی است. به گفته خودش برای برادرش پنج زن عقدی و صیغه ای گرفته اند که شاید از او نسلی به یادگار بماند. از طرفی او هیچگاه از خواهر یا خواهران احتمالیش صحبتی به میان نمی آورد؛ اما به کرات از دو برادرش صحبت می کند. همه این ها نشان می دهد که در دوره قاجار با جامعه ای مردسالار روبرو هستیم و زنان در این جامعه از اهمیت و منزلتی برخوردار نیستند. مردان این جامعه حرف اول و آخر را در روابط اجتماعی میان زن و مرد می زدند و جالب اینجاست که این مساله برای زنان امری عادی است.

حال مساله را از زاویه دیگری بنگریم. همان طور که پیشتر آمد همسر مبارک میرزا که مادر دخترش هم هست، به همراه شاهزاده خانم به طبس می رود. مبارک میرزا در غیاب همسرش، زن دیگری می گیرد که از او هفت فرزند به دنیا می آید. از بد روزگار همه آن هفت فرزند جز یک پسر چهار ساله می میرند. شاهزاده خانم نیز از عمادالملک صاحب هیچ فرزندی نمی گردد. به گفته شاهزاده خانم حضرت قبله گاهی همان زن را با پسر چهار ساله به بنده خود مرحمت فرمودند [و] فرمودند: باباجان تا حال این بچه مرحم داغ برادرها و دل خوشی من بود؛ حالا مال تو باشد.

این مساله به خوبی جایگاه زن را در جامعه عصر قاجار نشان می دهد. زنی که شش بچه او می میرد و تنها صاحب یک پسر چهار ساله است، در اولین ملاقات با دختر همسرش، خود و بچه اش به شاهزاده خانم بخشیده می گردد. شاید این قبیل رفتارها، نتیجه نوع تربیت شاهزادگان بود. بهرحال او سه سال نامزد ناصرالدین شاه بود. همسرش عمادالملک، زنان دیگری داشت. پدرش زن دیگری می گیرد. برای برادرش پنج زن صیغه ای و عقدی می گیرند. با این حال طبقات پایین جامعه نیز شرایط مناسب تری نداشت.

میزبان آن ها در مغار اردستان، کدخدای قریه است که زنی خلق تنگ دارد. از او جویا می گردد که با وجود اینکه خودت ما را به خانه دعوت کرده ای، چرا خلقت تنگ است؟ او می گوید که شوهرش، دو سه سال پیش در ده دیگر زنی را صیغه کرده است. این مساله اگرچه زن کدخدا را می آزارد و بدان دلیل ناراحت است، اما آنچه که تعیین است، هنوز هم با کدخدا زندگی می کند. شاید شرایط جامعه اقتضای این را نداشت که کدخدا را ترک کند. این مساله برای زن عمادالملک عادی است. او تعجب می کند زنان آنجا چقدر غیرت دارند و به نظر او اشکال ندارد اگر شوهر آدم، صیغه کند. همه این موارد نشان از شرایط اجتماعی جامعه و نیز زنان این دوره است. از این رو سفرنامه حاضر برای شناخت چنین روابط اجتماعی و فرهنگی دارای اهمیت بسیار است.

منبع: ایبنا - خبرگزاری کتاب ایران